Machiavelli -

'Old Nick' is een Antilliaanse rum. 'Nick' verwijst naar Niccolò, Niccolò Machiavelli. 'The old Nick' wordt in Engeland gezegd, wanneer er een duivels persoon in het spel is. Niet zo vreemd, want de 16e eeuwse schrijver en diplomaat Machiavelli werd daar eeuwenlang betiteld als 'de man die met de vinger van de duivel schreef.' Hij werd gezien als een cynische, immorele en opportunistische machtspoliticus.

Ook in Nederland heeft Machiavelli een slechte reputatie. Een jaar of twintig geleden is er een kaartspel bedacht dat volledig draait om intrige, bluf en achterbaksheid. De naam van dit spel? 'Machiavelli'. Binnen de psychologie eind vorige eeuw, tot slot, vormden de 'machiavellisten' samen met narcisten en psychopaten, een categorie gestoorde en gevaarlijke mensen. Mede beïnvloed door de filosofen Hannah Arend, Isaiah Berlin en Claude Lefort wordt hij de laatste jaren echter meer en meer gerehabiliteerd. Het meest recente boek 'Machiavelli's lef' van Tinneke Beeckman is hiervan een lezenswaardig voorbeeld.

Zonder te ontkennen dat Machiavelli er wel degelijk een aanvechtbare moraal op na hield, lijkt dit mij een goede zaak, al is het maar omdat Machiavelli is een zeer interessant ethicus is. Althans, wanneer we ethiek beschouwen als een onderbouwde visie op hoe wij ons het beste zouden kunnen gedragen en niet als een mening over hoe we ons zouden moeten gedragen. In dat laatste geval is er geen sprake van ethiek, maar van moralisme. Maar als er iets is wat we van Machiavelli kunnen leren is dat we moeten ophouden met moraliseren.

Een klein citaat uit zijn beroemde 'Il principe' (de heerser) ter illustratie: Op de vraag of het voor een machthebber beter is om gevreesd dan geliefd te zijn, antwoordt hij:

"zowel het een als het ander is aanbevelenswaardig, maar aangezien het moeilijk is beide dingen met elkaar te verenigen, is het, ingeval men tussen de twee moet kiezen, zonder meer veiliger om gevreesd dan om bemind te worden. Want van de mensen kan men in het algemeen zeggen dat ze ondankbaar, wispelturig en huichelachtig zijn, dat ze wegvluchten voor gevaar en belust zijn op geldelijk gewin .... Een heerser die volledig op hun woorden vertrouwt zonder dat hij verder voorzorgsmaatregelen treft, komt onherroepelijk ten val. Want vriendschap die men door geld verkrijgt en niet door grootheid van geest en nobelheid van karakter, koopt men, maar bezit men in feite niet. En men kan er op het beslissende ogenblik dan ook niet op rekenen. De mensen schrikken er minder voor terug iemand die zich geliefd maakt de voet dwars te zetten dan iemand die zich gevreesd maakt. Want liefde wordt in stand gehouden door bepaalde morele verplichtingen die – omdat de mensen nu eenmaal slecht zijn – telkens wanneer er eigenbelang in het spel is, verbroken worden. Maar vrees berust op een zekere angst voor straf, en die verdwijnt nooit."

Is dit louter cynisme? Of eerder een kwestie van realiteitszin? Hoe dan ook, de belangrijkste les van Machiavelli is de - wellicht verontrustende - gedachte dat er geen enkele overkoepelende norm bestaat waarmee alle mensen - als ze maar genoeg kennis en moraliteit zouden bezitten - redelijkerwijs zouden instemmen, al was het maar uit 'welbegrepen eigenbelang'. Het punt van Machiavelli is echter juist dat het belang van de één niet alleen in de praktijk maar ook in theorie incompatibel is met het belang van de ander. Wat waarden en normen betreft is de werkelijkheid wezenlijk pluriform.

Niets nieuws onder de zon, denkt de lezer nu misschien, onze westerse, liberale, tolerante en democratische samenleving is toch juist gebaseerd op dit gegeven dat niet alleen smaken verschillen maar ook normen, waarden, denkbeelden en religies niet met elkaar te rijmen zijn? Maar wie zo denkt ontkent dat onze samenleving zelf zeer moreel is gefundeerd; zij gaat uit van de norm dat elk mens telt, dat mensen weliswaar niet gelijk zijn, maar wel degelijk gelijkwaardig. Onze samenleving is ook gebaseerd op de gedachte dat vrijheid waardevol is voor iedereen, en dat deze vrijheid gekoppeld is aan verantwoordelijkheid, dat mensen wezenlijk anders moeten worden behandeld dan andere levende wezens zoals varkens, wormen, oesters, krabben en planten. En zo kan ik nog wel even doorgaan.

Het alternatief dat Machiavelli biedt is niet per se beter of nastrevenswaardiger. Integendeel, ik denk bijvoorbeeld dat Loekasjenko zichzelf recht in de spiegel kan kijken met 'De heerser' uit 1513 in zijn hand. Vluchtelingen als wapen gebruiken, daar zou ook Machiavelli geen enkele moeite mee hebben. Als je er maar mee bereikt wat je wilde bereiken. Volkomen gewetenloos, vinden wij. Uiterst slim en sluw, zou Machiavelli zeggen. En wat vindt het Wit-Russische volk? Loekasjenko blijkt nog steeds populair te zijn onder brede lagen van de bevolking aldaar. Zijn dat dan allemaal slechte mensen?

En dat is wat Machiavelli ons leert: slechte mensen bestaan niet, net zo min als goede. Wij noemen mensen goed of slecht. Maar morele verontwaardiging brengt ons nergens. Integendeel, zijn filosofie is één groot pleidooi tegen moralisme. Ook wijst Machiavelli op de gevaren van idealisme en benadrukt hij het belang van realiteitszin. Het welzijn van de een is lang niet altijd te combineren met het welzijn van de ander. Het welzijn van de gemeenschap is niet hetzelfde als die van het individu en meestal gaat het een ten koste van het ander. Je moet dus keuzes maken. Machtsverhoudingen spelen altijd en overal een rol. Het is daarom zaak om alert, daadkrachtig en koelbloedig te zijn. Hul je niet in slachtofferschap. Dat het leven onrechtvaardig is, staat buiten kijf. Daar moet je je niet over blijven verbazen. Zie alles wat je tegenwerkt als een fikse regenbui. Maak je niet druk, maar zorg dat je een paraplu bij de hand hebt. Wees niet bang voor conflicten en doe niet aan zelfcensuur. Staar je niet blind op idealen, kies nooit voor 'het beste' maar voor dat wat het minste nadelen heeft. Waar gehakt wordt vallen nu eenmaal spaanders, zo zou je Machiavelli's filosofie misschien nog beter kunnen samenvatten dan het overbekende 'het doel heiligt de middelen'.

Nee, het is niet zijn pleidooi voor opportunisme, sluwheid en oneerlijkheid dat mij tegen de borst stuit, maar wat ik immoreel vind is dat Machiavelli nooit naar de intentie van iemand kijkt. Hij let alleen op het resultaat. Maar het maakt toch wel verdomd veel uit of iemand mij per ongeluk doodt, in het verkeer bijvoorbeeld, of dat hij mij opzettelijk en doelbewust vermoordt.

Hoe je ook naar Machiavelli kijkt, wat blijft is dat hij lijnrecht staat tegenover de christelijk-humanistische moraal die in het huidige Europa de norm is, en die ondermeer behelst dat we elk mens niet alleen als middel maar ook als doel in zichzelf moeten zien (zo in 1788 geformuleerd door Immanuel Kant). Dat is een mooie gedachte, maar wat is het argument ervoor? Machiavelli leert ons dat dit niet de morele waarheid is, simpelweg omdat er geen morele waarheden bestaan. Dit wil niet zeggen dat we niet achter onze morele idealen moeten staan, integendeel, Machiavelli confronteert ons ermee hoe kwetsbaar onze verworvenheden zijn. Of het nu gaat om ons recht op zelfbeschikking, de principiële gelijkheid van alle mensen, het belang dat wij hechten aan empathie, het verbod op de doodstraf, enz.. enz.. Dit zijn allemaal geen vanzelfsprekendheden, we zullen hiervoor altijd moeten blijven knokken.

Waar gehakt wordt vallen spaanders