Quantum, de oerknal en God -

Wat een verademing om het nieuwste boek van Maarten van Buuren te lezen: 'Quantum, de oerknal en God'. Een belangrijk en interessant boek! Eindelijk iemand die het grote plaatje blijft zien, iemand die geen enkele concessie doet aan de waan van de dag (waar zo langzamerhand werkelijk alles om 'corona' lijkt te draaien), eindelijk iemand die gewoon doorgaat en zijn eigen interesses volgt: quantum, de oerknal en God - alsof er verder niets aan de hand is. Eindelijk een denker die niet bang is om om zich te verdiepen in de quantummechanica en en ook niet bang is om een 'groot verhaal' te vertellen.

De vraag die centraal staat in 'Quantum, de oerknal en God' luidt: wat zijn de filosofische consequenties van de hedendaagse natuurkunde. Iedereen die daar een beetje in thuis is weet meteen dat het dus over de quantummechanica gaat en het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat dit een moeilijk boek is.

Althans, de inhoud is complex, maar het is opvallend helder geschreven. Het boek is niet heel erg technisch, voorkennis van natuurkunde is niet per se nodig, en wiskundige formules worden niet gebruikt. Vooral dat laatste is bijzonder omdat de quantummechanica alleen in wiskundige formules kan worden uitgedrukt.
Hoewel er veel van te leren valt, zou ik 'Quantum, de oerknal en God' dan ook niet zozeer als een studieboek beschouwen, maar veeleer als een essay, met allerlei uitstapjes (zowel geschiedkundig als persoonlijk als literair) èn met een open einde.

Centraal in dit essay staat de natuurkundige Werner Heisenberg (1901-1976) die zowel de zogenaamde energiematrix als het onbepaaldheidsprincipe bedacht, welke samen de grondslag vormen voor de quantummechanica. Het voert te ver om deze principes hier uit te leggen, het is niet mogelijk om dit beknopter te doen dan dat Maarten van Buuren dit zelf doet. Waar het op neer komt is dat de quantummechanica niet te rijmen is met de welomschreven wetten die de klassieke natuurkunde ons biedt. Er lijkt zelfs sprake te zijn van een fundamentele willekeur, dat is wat het onbepaaldheidsprincipe ons leert. En dat is zo revolutionair dat Einstein er zijn hele leven tegen heeft geageerd. Zijn uitspraak 'God dobbelt niet' is alom bekend, maar inmiddels is aangetoond dat niet Einstein maar Heisenberg het bij het rechte eind had.

Het is ook precies vanwege dit revolutionaire karakter van de quantummechanica dat deze alleen in wiskundige vergelijkingen uit te leggen is. Woorden schieten hier letterlijk te kort omdat deze nu eenmaal gebaseerd zijn op de wereld zoals wij die ervaren, maar deze woorden zijn ontoereikend om een indruk te geven van de werkelijkheid op subatomair niveau. Maarten van Buuren beseft dat terdege Termen als 'elementaire deeltjes', 'interferentie', 'golf', 'verstrengeling' en 'coherentie', zo stelt hij, zijn niet meer dan metaforen die verwijzen naar een werkelijkheid die we niet echt kennen, en niet echt kunnen kennen, niet rechtstreeks althans, alleen indirect. Dat legt hij zo goed mogelijk uit. Ik citeer: Fotonen zijn deeltjes licht, maar hoe moet ik me zo'n deeltje voorstellen? [...] 'Deeltje' suggereert dat het foton een ding is in de zin van een klein afgebakend geheel, zoals een heel klein zandkorreltje. Maar lichtdeeltjes zijn energiequanta en die quanta zijn geen zandkorrelige dingetjes, maar eerder trillingen die zich weliswaar op een bepaalde plaats in de ruimte bevinden, maar die plaats is hoogst onzeker en kan zelfs twee of meer plaatsen tegelijkertijd zijn.

Mensen die niet in moderne natuurkunde geïnteresseerd zijn, en ook niet bereid zijn hun hoofd hierover te breken, kunnen dit boek beter links laten liggen, maar voor een ieder die hier wel interesse in heeft, en alleen bang is dat quantummechanica te moeilijk en abstract is, kan ik dit boek van harte aanbevelen. Het is en blijft lastige materie, maar gemakkelijker dan Van Buuren het uitlegt, is domweg onmogelijk. Tegelijkertijd werkt hij enkele filosofische perspectieven uit van de quantummechanica. En dat is geen geringe prestatie.

Een tipje van de sluier: Toen Einstein beweerde dat God niet dobbelt, doelde hij geenszins op een God die over ons waakt en uiteindelijk over ons oordeelt. Einstein geloofde - zoals hij zelf ooit schreef - 'in de God van Spinoza'. Daar kan Maarten van Buuren als Spinoza-kenner wel mee uit de voeten en omdat hij erin slaagt een link te leggen tussen Heisenberg en Spinoza, maakt hij - indirect - ook een verbinding tussen de visies van Heisenberg en Einstein.

'God' staat voor Spinoza gelijk aan 'de Natuur'. Deze heeft zowel volgens Heisenberg als volgens Spinoza een dynamische grondstructuur waarmee zij zowel het ontstaan van de dingen als hun voortdurende verandering verklaren. Het is volgens hen beiden de enige 'substantie' waaruit de werkelijkheid bestaat en daarom wordt dit een monistische visie op de werkelijkheid genoemd, in tegenstelling tot Descartes en het Christendom bijvoorbeeld die een dualistische wereldvisie hebben omdat zij uitgaan van enerzijds het materiële (de dingen) en anderzijds het immateriële (het denken, of geest of God, of ziel of bewustzijn, etc).
Maarten van Buuren volgt de monistische visie van zijn twee grote voorbeelden en evenals hen bestempelt hij deze dynamische grondstructuur als 'God' en ook als 'vormkracht' die dus niet boven of buiten de werkelijkheid moeten worden gedacht, maar in alle dingen zelf aanwezig is en, zo meent Van Buuren, dus ook in ons zelf.

Het einde van het boek, dat over 'Elementaire deeltjes' van Michel Houellebecq gaat, vind ik niet overtuigend, en enkele filosofische perspectieven die Van Buuren opwerpt vind ik zeer aanvechtbaar.

Het is best moeilijk om in het kort te zeggen waarop ik van mening verschil met Maarten van Buuren, maar laat ik een poging wagen. Eerst nog eens een korte samenvatting van de visie van Van Buuren: Quantumonderzoek leidt tot de vraag naar het zijn, zo schrijft Van Buuren. Dit zijn moet worden begrepen als ‘wording’. Kern van alle dingen is een oorspronkelijke impuls die Van Buuren bestempelt als ‘onuitputtelijke vormkracht’. Dit is volgens hem dus de primaire impuls van het bestaan. De entropie (de geleidelijke afname van energie) komt daarna, dit is volgens Van Buuren dus secundair.Hij koppelt dit aan het aristotelische begrip ‘entelechie’ wat betekent dat de vorm in de materie besloten ligt. Van Buuren gaat echter niet uit (zoals Aristoteles deed) van predestinatie ofwel een ‘doeloorzaak’ maar van een potentiële vormkracht die reeds in de materie besloten ligt en zich van daaruit ontplooit. Eenvoudig gezegd: het scheppende principe waaruit de dingen voortkomen ligt besloten in de dingen zelf.

Mijn eerste punt van kritiek is dat quantumonderzoek volgens mij niet leidt naar de vraag naar ‘het zijn’. Ik denk dat we de woorden ‘zijn’ en bestaan’ enkel moeten gebruiken als koppelwerkwoord. Het lijkt me net zo zinloos om e spreken over ‘het zijn’ als over ‘de echte werkelijkheid’. Er zijn verschillende werkelijkheden.: op atomair niveau, op subatomair niveau, in wiskundige vergelijkingen, in subjectieve belevingen etc.

Mijn tweede punt van kritiek hangt hiermee samen: in plaats van het begrip ‘entelechie’ zie ik veel meer perspectief in het begrip ‘emergentie’, wat niet alleen betekent dat het geheel meer is dan de delen, maar ook dat de schaal waarop iets bekeken wordt van eminent belang is. Ik acht het erg waarschijnlijk dat ons bewustzijn en leven überhaupt een emergente eigenschap is.

Mijn derde punt van bedenking tot slot is dat Maarten van Buuren een (menselijke, al te menselijke) waardering geeft aan natuurkundige verschijnselen (door bijvoorbeeld te spreken over onuitputtelijke vormkracht te beschouwen als de primaire impuls en entropie als secundaire reactie daarop. Scheppen, zo impliceert Van Buuren, zou beter zijn dan vernietigen, maar volgens mij hoort het er allebei bij. Scheppen kan niet zonder vernietigen. Ik vind de golf(functie) dan ook een betere metafoor voor de grondstructuur van het leven dan ‘onuitputtelijke vormkracht’.

Maar goed, zoals ik hierboven al schreef: 'Quantum, de oerknal en God' is veeleer een essay dan een wetenschappelijk onderbouwd betoog, het is nergens drammerig of stellig geschreven en het daagt elke geïnteresseerde lezer uit om zelf over de complexe werkelijkheid na te denken. Bovendien, een betere inleiding in de quantummechanica dan dit boek ken ik niet. Aanrader dus.

Eindelijk weer een Groot Verhaal