Machiavelli als grootvader van het postmodernisme
over het essay 'De originaliteit van Machiavelli' van Isaiah Berlin
Het beroemde essay 'De originaliteit van Machiavelli' van Isaiah Berlin (uit 1971) gaat over een ongemakkelijke waarheid: Wat waarden en normen betreft is de werkelijkheid wezenlijk pluriform en er bestaat geen enkele overkoepelende norm waarover alle mensen het ooit met elkaar eens zullen worden - ook niet in het hypothetische geval dat alle mensen in de wereld over dezelfde kennis zouden beschikken. Het belang van de één is zowel in de praktijk als in theorie incompatibel met het belang van de ander. Hoewel Machiavelli dit niet expliciet schrijft en deze revolutionaire gedachte ook nergens problematiseert, is dit het meest relevante inzicht van Machiavelli's levensfilosofie, aldus Berlin.
Het feit dat Machiavelli deze filosofie van het moreel pluralisme niet expliciet problematiseert, komt direct voort uit diezelfde filosofie. Machiavelli is namelijk op geen enkele manier een moralist. Hij veroordeelt andere denkvormen dan de zijne niet, ze interesseren hem eenvoudigweg net. Ook het verschil tussen een publieke en een privé-moraal levert bij Machiavelli geen enkele gewetensnood op: soms is het handiger om de waarheid te spreken, soms beter om te liegen. In alles wat je doet gaat het enkel en alleen om de context: je moet het juiste doen in de juiste positie op het juiste moment. Andere algemene of universele gedragsregels zijn er niet.
Anders gezegd: er zijn meerdere legitieme waardesystemen en er bestaat geen overkoepelende universele norm waar alle mensen voor zouden kunnen kiezen. En dit is volgens Berlin ook precies het oorspronkelijke van Machiavelli: ondanks de grote verschillen tussen Plato, Aristoteles, de sofisten, de epicuristen en later de rationalisten en de empiristen, zij gingen er toch allemaal vanuit dat als mensen de werkelijkheid maar zuiver en rationeel zouden benaderen er uiteindelijk wel degelijk zo'n overkoepelende waarheid bestaat: een manier van leven waar alle mensen uiteindelijk wel mee in zouden moeten stemmen, al was het maar uit 'welbegrepen eigenbelang'. Maar het punt van Machiavelli is echter juist dat het belang van de een incompatibel is met het belang van de ander.
Een samenleving is er alleen om een 'oorlog van allen tegen allen' te voorkomen, aldus Machiavelli. Wie geweld wil toepassen om zijn specifieke norm door te drukken, moet dit vooral doen als dat hem beter uitkomt. En wie vrede wil, zal dit - met alle geweld - moeten zien te voorkomen. Je kiest wat je kiest omdat je weet wat je wilt en bereid bent om de prijs daarvoor te betalen.
Deze gedachte was revolutionair in 1513, stelt Berlin, en dat is die in zekere zin nog steeds, volgens mij. Zoals Nietzsche de vader van het postmodernisme wordt genoemd, is Machiavelli feitelijk de grootvader van het postmodernisme, waar de 'universele rede' en 'algemene rationaliteit' definitief aan gruzelementen is geslagen. Berlin benadrukt hoe gevaarlijk en destructief het moreel pluralisme kan zijn. Maar, zo stelt hij, het is de harde realiteit waarmee we moeten zien te leven.
Het enige positieve punt dat Machiavelli's filosofie biedt ten aanzien van het moreel pluralisme, zo eindigt Isaiah Berlin zijn essay, is dat ze een (onbedoeld) pleidooi is voor tolerantie. Niet als deugd, maar als noodzaak om allerlei mensen en hun specifieke morele overtuigingen en waarderingen te verdragen, maar enkel en alleen dus uit welbegrepen eigenbelang.
Hoe pessimistisch Berlin ook ik, ik vrees toch dat hij hier een iets te roze bril opzet: zelfs het eigenbelang staat niet bij iedereen voorop. Als het waar is dat mensen de werkelijkheid wezenlijk verschillend van elkaar waarderen - en ik denk dat dit waar is - is zelfbehoud ook niet meer het grootste goed. Niet voor iedereen.
- Deze tekst is gepubliceerd op 25 november 2021
- Reacties worden zoals altijd op prijs gesteld. Dat kan via het CONTACTFORMULIER of gewoon via de mail.
- Ga TERUG naar de beginpagina