Belofte

.

Voor een huismus als ik is het niet zo erg om thuis te blijven, maar dat is ook het enige positieve dat ik over de corona-crisis kan zeggen. Natuurlijk, het milieu schijnt ervan op te knappen èn het confronteert mensen met zichzelf en met elkaar, vooral met eenieders morele kompas. Dat laatste vind ik als filosoof nog het meest interessant. Over enkele jaren zullen we daar waarschijnlijk allemaal heel gemakkelijk over oordelen. Er zullen films over worden gemaakt, er zullen boeken over worden geschreven: wie was er goed en wie was er fout tijdens de corona-crisis in 2020? Maar vooralsnog is het allemaal niet zo eenduidig en zit er voor iedereen niet veel anders op dan maar te doen wat hem of haar goeddunkt. 
Vroeger was dat heel anders. 

En als ik het heb over vroeger, bedoel ik ook echt vroeger: In de middeleeuwen luisterden de mensen naar de paus of de pastoor. Vanaf de 16e eeuw luisterden de mensen ook naar de dominee en later vooral naar de medici en andere wetenschappers. Niet het geloof maar het verstand ging een steeds grotere rol spelen in allerlei beslissingen over hoe te handelen.

In de 18e eeuw bouwde de Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant zelfs een ethiek uit die volledig gebaseerd was op het verstand. Het gevoel moet daar juist helemaal geen rol in spelen, zo meende hij, want iedereen heeft andere gevoelens, maar de logische werkwijze van het verstand is voor iedereen gelijk.

Kants ethiek is nooit echt in de mode geraakt. In de 19e eeuw al noemde de filosoof Nietzsche hem al een moralistische pedante muggenzifter. En nog steeds kleeft aan Kant het imago van een puriteinse fatsoensrakker zonder hartstocht of gevoel. 

Nu klopt het wel dat Kant een deontologische ethiek aanhangt, dat wil zeggen dat wat de moraal betreft bij hem alles draait om de verplichting om iets te doen - en vooral om heel veel te laten. 

Sommige dingen mag je niet doen, nooit, zo meende Kant - liegen bijvoorbeeld; zelfs in een leugentje om bestwil ziet Kant geen heil. En hij beredeneert ook heel zorgvuldig en transparant waarom je dit niet moet doen. Zijn ethiek is daarmee opvallend rationeel en dit was toentertijd, maar nu nog steeds - bepaald niet in de mode. Als mensen in deze tijd al praten over ethiek, gaat het bijna altijd over gevoelens, over 'dat wat het leven de moeite waard maakt' of - als mensen al praten over plichten, dan gaat het meestal alleen over maatschappelijke plichten, zoals de zorg om het milieu, of om vluchtelingen of andere mensen die het moeilijk hebben.

Daar is natuurlijk helemaal niks mis mee, maar het aardige van Kants ethiek is dat hij daar iets aan toevoegt en ik meen bovendien dat zijn ethiek juist in deze tijd waar alles draait om de corona-crisis een handvat kan bieden voor ons morele kompas.

Want het is een feit is dat onze 'morele zelfstandigheid' (dat iedereen maar doet wat haar of hem goeddunkt) weinig soelaas biedt voor de corona-crisis. Als de een besluit om zijn halve leven stil te leggen en in quarantaine te gaan omdat hij denkt dat dit het beste is en de ander besluit juist het maatschappelijke leven zo veel mogelijk door te laten gaan, omdat hij daar vol overtuiging achter staat, is dat dweilen met de kraan open.

Wat heeft Kant ons nu te bieden?

Kort samengevat is zijn ethiek gebaseerd op de volgende twee stelregels:
1. Doe alleen dat waarvan je zou wensen dat alle andere mensen dat ook zouden doen. 

2. Behandel de ander nooit enkel als middel, maar altijd tegelijkertijd als doel in zichzelf.

Dit zijn overigens geen vrijblijvende tips van Immanuel Kant; we zijn hiertoe domweg verplicht, zo meent hij. 

In de 18e eeuw was het ook helemaal niet vreemd om mensen ergens toe te verplichten. Dat lag geheel in de lijn van de Christelijke ethiek met ondermeer de tien geboden: Gij zult niet doden, Gij zult niet stelen, Gij zult niet begeren wat uw naaste toebehoort. Gij zult tegen uw naaste niet vals getuigen. Gij zult geen onkuisheid doen - en zelfs niet begeren, etc.

In onze tijd ligt dat lastiger. We zijn inmiddels gewend om zelf uit te maken wat goed is en wat verkeerd en laten ons weinig meer zeggen. 

Kunnen we ons nog wel voegen naar 'de morele wet' zoals Kant die voorstond in de 18e eeuw? Kunnen we ons nog wel voegen naar imperatieven als 'Gij zult...' ? Want dat is wel wat hij bedoelde:

Gij zult alleen dat doen waarvan je zou wensen dat alle andere mensen dat ook zouden doen. 

Gij zult de ander nooit enkel als middel behandelen, maar altijd tegelijkertijd als doel in zichzelf.

Wat moeten we met zo'n gebod? 

Misschien kunnen we nog wat leren van de oude Joodse theologen. Zij lazen de tien geboden niet als regels waaraan men zich moet houden, dus door God opgelegd aan zijn volk, maar als woorden van belofte en bevrijding; een schets van de situatie waarnaar het volk onderweg is, een wereld van rechtvaardigheid waar het goede overheerst.

Misschien zouden we Kants imperatieven ook zo kunnen lezen - als een belofte, als een schets van een betere wereld.