De 'Ethica' van Spinoza
Ik leerde Spinoza kennen in 1991, meer dan dertig jaar geleden nu. Het was op een donderdagmiddag eind november, het schemerde al en ik was alleen thuis. Ik had nog geen computer en ook geen tv maar wel ontelbaar veel boeken. Ik was Nietzsche aan het lezen en zo leerde ik Spinoza kennen, via Nietzsche dus, die Spinoza bestempelde als een geraffineerde, wraakzuchtige gifmenger, een listige pleitbezorger van zijn vooroordelen, een moralist die zijn persoonlijke moraal, zijn wijsheid, zo schrijft Nietzsche, maskeert met wiskundige hocus-pocus. Spinoza’s mathematische opzet zou één grote farce zijn, enkel en alleen om zijn timiditeit te verbergen.
Wat een merkwaardige, laaghartige, kleingeestige en op de man gespeelde aanval op iemand die toen al meer dan 200 jaar dood was. Dat was het eerste wat ik dacht en ik raakte geïntrigeerd. Wie is die Baruch de Spinoza die zoveel commotie had veroorzaakt? Niet alleen bij Nietzsche die overigens zonder meer schatplichtig is aan Spinoza, maar ook bij Goethe, Hegel en Schelling, en later bij Rudolph Steiner en Albert Einstein die in een interview in 1930 bekende dat hij niet niet in een God gelooft 'die zich bemoeit met het lot en de handelingen van de mensen', maar wel degelijk 'in de God van Spinoza, een God die zichzelf openbaart in de wetmatige harmonie van het heelal.' En deze God 'dobbelt niet' meende Einstein. En dat dacht Spinoza ook: iets bestaat noodzakelijk of bestaat niet. Zo zou je de grondgedachte van zijn filosofie kunnen samenvatten.
Zelf was ik in eerste instantie bepaald niet kapot van Spinoza. Zijn levenswerk, de 'Ethica' is niet echt een plezier om te lezen. En dat is een eufemisme. Ik weet niet wat ik verwacht had. Ik kende een boek met dezelfde titel, de Ethica van Aristoteles, één van de gemakkelijkste teksten uit de geschiedenis van het Westerse denken. Dat ligt deels aan het onderwerp. Aristoteles' Ethica gaat namelijk om de vraag hoe je een gelukkig leven kunt leiden. Een soort zelfhulpboek dus. Piece of cake.
En tweeduizend jaar later schrijft Spinoza dus een boek met exact dezelfde titel, met exact dezelfde vraag: ‘Wat is het goede leven?’ Maar waar Aristoteles deze vraag helder en zonder enige poespas beantwoordt, meent Spinoza, in navolging van Descartes, dat het in het goede leven om volstrekt onbetwijfelbare waarheden draait die alleen op een wiskundige manier kunnen worden uitgedrukt. Zijn ’Ethica’ is dan ook opgebouwd als een wiskundeboek; het bestaat uit 270 stellingen, met talloze bijbehorende definities, bewijzen, gevolgtrekkingen en axioma's. Er is geen doorkomen aan.
Of Spinoza’s mathematische opzet inderdaad één grote farce is, zoals Nietzsche beweert, betwijfel ik, maar het viel me wel meteen op dat Spinoza's 'rekenen' met oneindigheden niet sterk is. Zo stelt hij direct in het begin van de 'Ethica' dat het ongerijmd zou zijn als er iets oneindigs zou bestaan dat tweemaal zo groot is als iets anders dat ook oneindig is. Sinds Cantor hebben wiskundigen daar echter geen enkel probleem mee waarmee de hele basis van Spinoza’s wiskundige opzet van zijn filosofie aan diggelen ligt, volgens mij. Bovendien gaat Spinoza uit van een volkomen statische werkelijkheid. Van de evolutieleer had hij uiteraard nog nooit gehoord, maar sinds Darwin heeft bewezen dat de natuur juist niet statisch is, en de kwantummechanica ons leert dat 'God wel degelijk dobbelt' (dat er sprake is van ontelbaar veel toevalligheden en imperfecties) moet Spinoza's visie op de natuur toch echt als achterhaald worden gezien. Over zijn wiskundige 'hocus-pocus' en zijn visie op De Natuur hoeven we dan ook niet veel tijd en denkkracht meer te verspillen, zo dunkt mij. Maar gelukkig behelst Spinoza's filosofie heel veel meer dan dat.
Zoals ik hierboven al schreef is Nietzsche zonder meer schatplichtig aan Spinoza. Dat erkent hij zelf ook. Zijn hele 'Umwertung aller Werte' ofwel omkering van alle waarden heeft hij aan hem ontleend. Tegenover de klassieke - christelijke - tegenstelling 'goed versus kwaad' stelde Spinoza in 1670 al de tegenstelling 'dat wat je macht vergroot' versus 'dat wat je macht vermindert'. Nietzsche's leer van 'de wil tot macht' waaruit de gehele werkelijkheid zou bestaan, stamt dus al van Spinoza. Ook in zijn kritiek op gangbare deugden zoals empathie, nederigheid, berouw, altruïsme en opofferingsgezindheid was Spinoza Nietzsche reeds voor. Hetzelfde geldt voor het alternatief dat Nietzsche - in navolging van Spinoza - biedt: het belang van zelfkennis, eerzucht, trots, kracht, levenslust, hardheid en een grenzeloos egoïsme.
Aan het begin van zijn filosofische loopbaan is Nietzsche dan ook juist bijzonder positief over Spinoza. Hij beschouwt hem als zijn voorloper en noemt hem dan nog 'een genie' en een 'zuivere wijze'. Wat is er in die tien jaar gebeurd waardoor Nietzsche Spinoza ineens zo verachtelijk vindt? Heeft hij Spinoza opnieuw gelezen en heeft hij een cruciale fout in zijn denken ontdekt?
De hele levenswandel van Nietzsche is inmiddels zo grondig onderzocht dat hij nauwelijks of geen geheimen meer heeft. En wat blijkt? Nietzsche heeft Spinoza helemaal nooit gelezen. In 1875 heeft hij de 'Ethica' weliswaar besteld bij een boekhandel in Bazel, maar hij heeft het toen niet gekocht maar meteen weer teruggestuurd. Nietzsche kende Spinoza alleen via derden; meer specifiek: via Goethe, Schopenhauer, Eduard von Hartmann, Teichmüller en Kuno Fisch.
Ikzelf ben na verschillende pogingen inmiddels ook gestopt met het lezen van Spinoza zelf. Als het zelfs Nietzsche het niet lukte... Ik ben ongeveer op de helft gekomen van de Ethica: tot pagina 185 in de vertaling van Maarten van Buuren. Deze vertaling wordt gevolgd door een uitermate boeiende samenvatting en tevens verklaring van meer dan 100 pagina's: 'De essentie van Spinoza's ethica'. Dit is zo helder, degelijk en goed verantwoord dat je de 'Ethica' zelf niet meer helemaal hoeft te lezen om hem toch te kunnen begrijpen.
Wat nu volgt is een samenvatting van de samenvatting van Van Buuren. Met een kanttekening. Ensmaakt dit naar meer? Lees dan Van Buuren zelf. Veel en veel plezieriger dan Spinoza overigens, maar goed, die krijg je er voor dezelfde prijs bij. En dan nog zou ik beginnen met Van Buuren en je daarna pas wagen aan Spinoza.
Al direct in het begin Legt Van Buuren uit waarom het zo moeilijk is om de 'Ethica' te lezen: Spinoza gebruikt termen die hij ontleent aan de Middeleeuwse scholastiek: hij spreekt over eeuwige en oneindige essenties versus vergankelijke existenties, hij maakt net als Thomas van Aquino onderscheid tussen de 'natura naturans' en de 'natura naturata', tussen de 'causa finalis' (doeloorzaak) en 'causa afficiens' (werkoorzaak) en dan ook nog tussen de 'causa proxima' en de 'causa remota', hij spreekt over modi (ofwel 'aandoeningen') en attributen (zoals het Verstand dat niet moet worden verward met het menselijke verstand). Hij spreekt over de 'substanties': uitgebreidheid en denken die wel van elkaar onderscheiden kunnen worden maar niet gescheiden, zoals Descartes dit doet.
Spinoza gebruikt verder woorden als 'God', 'lichaam', 'intuïtie' en 'affecten' op volstrekt andere wijze als wij dit in het alledaagse taalgebruik doen. Gelukkig legt Van Buuren haarfijn uit waarom dit het geval is en wat al die woorden dan wel precies betekenen en hoe belangrijk een goede vertaling dan ook is. Zeer verhelderend. Het voert te ver om dit hier te herhalen. Laat ik volstaan met een uitleg van Spinoza zelf: 'Ik weet', zo merkt hij op bij stelling 52, deel III van de Ethica, ' dat deze woorden iets anders betekenen in het dagelijkse taalgebruik. Mijn voornemen is echter niet om de betekenis van woorden, maar om de natuur van de dingen te verklaren.'
En dit is ook precies wat Spinoza zelf lezen zo onverteerbaar maakt: de natuur van de dingen zelf verklaren? Ik ken geen enkele filosoof in deze tijd die nog zo pretentieus is. De enige filosofen die nog serieus genomen kunnen worden zijn juist de denkers die zich bekommeren om de betekenis van woorden. Dat die betekenissen niet voor altijd en eeuwig vaststaan is zonneklaar. En juist daarom is het zinvol om die betekenissen en de consequenties daarvan voor ons bestaan almaar te blijven duiden.
Waarschijnlijk had Nietzsche gelijk: dat Spinoza niet zozeer 'De Waarheid' vertelt, maar slechts zijn opvatting daarover. Dit betekent in mijn ogen echter geenszins een diskwalificatie. Ik ben het op dat punt met Nietzsche eens: elke filosofie is een zelfbekentenis van zijn schepper. Het gaat er echter om wat die zelfbekentenissen ons tonen. Worden we daar wijzer van? Of juist dommer? Zijn ze informatief? Of zijn ze slechts onderhoudend? Gebeurt er iets met ons wanneer wij ze leren kennen? Verandert er iets? En zo ja, blijven ze na jaren nog steeds interessant?
En ja, Spinoza is naar mijn mening nog steeds razend interessant. In de samenvatting van Een paar voorbeelden: Van Buuren wordt duidelijk dat het zogenaamde 'welbegrepen eigenbelang' dat nog steeds opgang doet bij Spinoza een veel diepere betekenis heeft. Hetzelfde geldt voor de nog steeds gangbare slogan 'een gezonde geest in een gezond lichaam'. Wat ik ook boeiend vind aan Spinoza is dat hij, net als veel Oosterse denkers, geen onderscheid maakt tussen goed en kwaad, maar tussen een heilloze en een heilzame weg. Een zeer belangrijke wijsheid, lijkt mij. Maar een van de belangrijkste inzichten van Spinoza is volgens mij dat mensen niet per se 'het goede' nastreven of willen bereiken omdat dit goed is, maar dat mensen iets 'goed' noemen omdat ze het nastreven of willen bereiken. Hetzelfde geldt volgens mij echter ook voor Spinoza. Hij streeft niet per se naar onbetwijfelbare kennis van 'de werkelijkheid zelf' omdat dit in zichzelf en voor altijd en iedereen nu eenmaal een hele goede zaak is. Nee, Spinoza noemt het een goede zaak (het hoogst haalbare zelfs) omdat hij daar persoonlijk naar streeft. Hetzelfde geldt voor de 'innerlijke rust' wat volgens Spinoza het meest ultieme is wat je zou kunnen bereiken. Is het niet zo dat Spinoza dit alleen maar 'goed' noemt omdat hij dit zelf nastreeft. Ikzelf heb heel andere dingen aan mijn hoofd, net als heel veel andere mensen die ik ken overigens.
- Deze tekst is gepubliceerd op zondag 21 november 2021
- Reacties worden zoals altijd op prijs gesteld. Dat kan via het CONTACTFORMULIER of gewoon via de mail.
- Ga TERUG naar de beginpagina