Een ongemakkelijke waarheid
over 'Machiavelli's lef' van Tinneke Beeckman:
Als er iets is wat wij van Machiavelli kunnen leren is dat we moeten ophouden met moraliseren. Wat de één slecht noemt, vindt de ander juist goed. En het heeft geen enkele zin om de ander van jouw visie te overtuigen. Ook al is er maar één werkelijkheid, er zijn altijd twee of meer onverenigbare perspectieven van waaruit deze werkelijkheid wordt bekeken en de waarde die mensen aan diezelfde werkelijkheid geven is voor lang niet iedereen dezelfde. Dit is relevant want iemands gedrag komt grotendeels voort uit de manier waarop hij de werkelijkheid waardeert.
Vroeger (in de jaren 60 en 70 van de vorige eeuw) werd Machiavelli vooral gezien als: immoreel, sluw en gewetenloos. Dit beeld is niet uit de lucht komen vallen.Een klein citaat uit 'Il Princpe' ter illustratie:
Nadat Machiavelli een aantal eigenschappen heeft opgesomd die hij persoonlijk waardeert (ondermeer: realiteitszin, lef, standvastigheid, onverschrokkenheid, betrouwbaarheid, en barmhartigheid) vervolgt hij:
"Voor een heerser is het niet noodzakelijk dat hij alle bovengenoemde eigenschappen ook daadwerkelijk bezit, maar wel moet hij de indruk wekken dat hij ze bezit. Ik durf zelfs te beweren dat deze eigenschappen, wanneer je ze bezit en altijd in praktijk brengt, schadelijk zijn, terwijl ze, wanneer je ze schijnt te bezitten, nuttig zijn. Een heerser moet er dus ten zeerste op bedacht zijn altijd een en al barmhartigheid, betrouwbaarheid, oprechtheid en godsdienstigheid te schijnen. Want zien kan iedereen, voelen lukt maar weinigen. Iedereen ziet wat je schijnt, weinigen voelen wat je bent."
Zelfhulpboek
Hoe cynisch ook, toch wordt Machiavelli meer en meer gerehabiliteerd. De filosoof en politiek activist Claude Lefort waardeert Machiavelli als belangrijk denker tegen het totalitarisme. Hannah Arendt benadrukt de verdienste van Machiavelli's werk omdat hij het belang en de autonomie van het politiek en maatschappelijke bestaan serieus neemt. En zeer recent heeft Tinneke Beeckman een zeer helder, lezenswaardig en uitdagend boek geschreven, getiteld 'Machiavelli's lef'. Wat haar boek zo boeiend maakt is dat zij het gedachtegoed van Machiavelli niet alleen actualiseert maar ook 'personificeert' waarmee ik bedoel dat ze Machiavelli's politieke visie gebruikt als advies voor ons persoonlijke gedrag in veel voorkomende en alledaagse situaties. Ze maakt van hem bijna een soort zelfhulpboek en dit bedoel ik niet spottend want juist zo beschouwd is Machiavelli bijzonder interessant.
Zijn filosofie is één groot pleidooi tegen moralisme. Ook wijst Machiavelli op de gevaren van idealisme en benadrukt hij het belang van realiteitszin. Hij ontleent zijn moraal voor een groot deel aan die van Aristoteles. Hij benadrukt dat we allemaal onderdeel zijn van een gemeenschap en dit betekent dat we allemaal 'politieke dieren' zijn. Het welzijn van de gemeenschap is niet hetzelfde als die van het individu en meestal gaat het een ten koste van het ander. Je moet dus keuzes maken. Machtsverhoudingen spelen altijd en overal een rol. Het is daarom zaak om alert, daadkrachtig en koelbloedig te zijn. Hul je niet in slachtofferschap of in morele verontwaardiging om alles wat je niet aanstaat. Het leven is nu eenmaal onrechtvaardig, daar moet je je niet over blijven verbazen, maar zie alles wat je tegenwerkt als een fikse regenbui. Maak je niet druk, maar zorg dat je een paraplu bij de hand hebt. Wees niet bang voor conflicten en doe niet aan zelfcensuur. Staar je niet blind op idealen, kies nooit voor 'het beste' maar voor dat wat het minste nadelen heeft. Het gaat Machiavelli nooit om universele regels die voor altijd en iedereen moeten gelden, maar het gaat altijd om de context. Dus Machiavelli zal nooit zeggen: je mag nooit liegen, maar je mag en soms moet je zelfs liegen als de situatie daarom vraagt.
Blijft dat Machiavelli lijnrecht staat tegenover de christelijk-humanistische moraal die in het huidige Europa de norm is, en die ondermeer behelst dat we elk mens niet alleen als middel maar ook als doel in zichzelf moeten zien (zo in 1788 geformuleerd door Immanuel Kant). Dat is een mooie gedachte, maar wat is het argument ervoor? Machiavelli leert ons dat dit niet de morele waarheid is, simpelweg omdat er geen morele waarheden bestaan. Dit wil niet zeggen dat we niet achter onze morele idealen moeten staan, integendeel, Machiavelli confronteert ons ermee hoe kwetsbaar onze verworvenheden zijn. Of het nu gaat om ons recht op zelfbeschikking, de principiële gelijkheid van alle mensen, het belang dat wij hechten aan empathie, het verbod op de doodstraf, enz.. enz.. Dit zijn allemaal geen vanzelfsprekendheden, we zullen hiervoor altijd moeten blijven knokken.
het oorspronkelijke van Machiavelli
Filosofisch het meest interessant aan Machiavelli is een punt dat bij Beeckman slechts terloops, maar in het beroemde essay 'De originaliteit van Machiavelli' van Isaiah Berlin (uit 1971) zeer nadrukkelijk naar voren komt: en dat is de ongemakkelijke waarheid dat er meerdere waardesystemen zijn en dat er geen overkoepelende universele norm bestaat waar alle mensen voor zouden kunnen kiezen. En dit is ook precies het oorspronkelijke van Machiavelli: ondanks de grote verschillen tussen Plato, Aristoteles, de sofisten, de epicuristen en later de rationalisten en de empiristen, zij gingen er toch allemaal vanuit dat als mensen de werkelijkheid maar zuiver en rationeel zouden benaderen er uiteindelijk wel zo'n overkoepelende waarheid bestaat: een manier van leven waar alle mensen uiteindelijk wel mee in zouden moeten stemmen, al was het maar uit 'welbegrepen eigenbelang'. het punt van Machiavelli is echter juist dat het belang van de een incompatibel is met het belang van de ander. Wat dat betreft denk ik wel dat Beeckman Machiavelli met een iets te roze bril beschouwt. Desalniettemin vind ik een zeer aanbevelenswaardig boek. Alleen, lees dat essay van Isaiah Berlin er ook bij.
- Deze tekst is gepubliceerd op zondag 14 november 2021
- Reacties worden zoals altijd op prijs gesteld. Dat kan via het CONTACTFORMULIER of gewoon via de mail.
- Ga TERUG naar de beginpagina