Over egoïstische altruïsten en altruïstische egoïsten
Wie kent deze volkswijsheid niet: 'probeer gelukkig te worden en je wordt het niet, maar bekommer je om anderen en je wordt gelukkig.' Maar als mensen deze raad opvolgen en daar inderdaad zelf gelukkig van worden, zijn zij dan egoïstisch of altruïstisch? En maakt de intentie dan nog iets uit? Maakt het iets uit of zij zich om anderen bekommeren met de bedoeling om zo zelf gelukkig te worden of dat ze zich om anderen bekommeren en dan per ongeluk gelukkig worden, als iets bijkomstigs?
Dat veel ouders zich opofferen voor hun eigen kinderen staat buiten kijf. Maar is dit altruïstisch of juist egoïstisch? Want als die opofferingsgezindheid ten koste gaat van andere kinderen, uit de klas bijvoorbeeld of uit de straat, cijferen ze zichzelf wel weg, maar is dat dan nog steeds altruïstisch? Ook als het ten koste gaat van kinderen uit andere landen? Of van al die miljoenen kinderen aan de andere kant van de wereld? Eigen volk eerst, is dat egoïstisch of altruïstisch? En waarom zou het een trouwens goed zijn en het andere fout?
Egoïsme versus egocentrisme
Het leven is een eenzaam avontuur; je wordt als enkeling geboren en je gaat als enkeling dood, maar gelukkig sta je er in die tussentijd niet alleen voor. Vroeg of laat komen we er achter dat anderen ons nodig hebben en dat wij op onze beurt ook niet zonder anderen kunnen. Bij onze geboorte zijn we zo wijs nog niet, dan gaan we er zonder uitzondering van uit dat de wereld om ons draait. Geen enkele zuigeling denkt, ach, gun moeders even rust, ik wacht wel met drinken, eten, plassen, poepen, lachen, schreeuwen, spelen totdat zij wakker is, gedoucht heeft, de krant uitheeft. Nee, zo attent of altruïstisch zijn baby's niet.
Maar zijn ze dan egoïstisch? Niet echt, 'egocentrisch' is een beter woord; een zuigeling heeft immers nog geen enkel benul van de belangen en behoeftes van zijn moeder, terwijl de egoïst dit besef wel degelijk heeft, maar er toch geen rekening mee houdt. Daarom is 'egoïst' ook een scheldwoord en 'egocent' niet. Dat egocenten - in tegenstelling tot egoïsten - niet beter weten, dat we ze dus eigenlijk niks kwalijk kunnen nemen, maakt hun gedrag niet per se minder irritant. Want wie kent ze niet? Mensen die hun zuigelingentijd nooit zijn ontgroeid, die zichzelf steeds in het middelpunt plaatsen, die geen enkel empathisch vermogen hebben, nooit rekening houden met anderen en alles op zichzelf betrekken? Voor dit soort mensen geldt hetzelfde als voor zuigelingen: zolang zij niet belemmerd worden, doen zij precies waar zij zelf zin in hebben. Op zich is hier helemaal niks mis mee, zo luidt het credo van de huidige tijd, het is nu eenmaal de natuur van de mens om egoïstisch te zijn. Eten of gegeten worden, dat is waar het - instinctief - bij iedereen om draait.
homo homini lupus
Een van de eerste moderne denkers die zo dacht, was Thomas Hobbes. In basis woedt er een voortdurende toestand van oorlog van allen tegen allen, zo meende deze 17e eeuwse filosoof, en haalt daarbij een citaat aan van Plautus, een Romeinse toneelschrijver: homo homini lupus; als het erop aankomt is de ene mens voor de andere een wolf. Met deze gedachte week Thomas Hobbes niet alleen af van de Joodse en Christelijke leer (waar het uitgangspunt is dat de mens naar het evenbeeld van God is geschapen), maar ook van de filosofie uit de Klassieke Oudheid (Aristoteles bijvoorbeeld zag de mens in de eerste plaats als een sociaal en zelfs als een politiek dier).
Onzin, meende Hobbes, mensen leven niet voor de gezelligheid en ook niet voor God of voor de liefde, in wezen draait het de mens slechts om één of eigenlijk om twee dingen: om zichzelf en om dat wat hij vindt: zijn moraal. Dat laatste levert volgens Hobbes nog meer ellende op dan het eerste; vooral daarover wordt voortdurend strijd gevoerd.In deze 'voortdurende oorlog' is in principe alles geoorloofd, meent Hobbes, maar wie verstandig is, begrijpt dat je beter geen geweld kunt gebruiken mits anderen dit ook niet doen. Dit is de beste manier om de eigen veiligheid te waarborgen. Dit noemt Hobbes het 'welbegrepen eigenbelang'.
Ook altruïsme loont
Als iedereen egoïstisch is, is dat juist goed, zo is de centrale gedachte van het 'welbegrepen eigenbelang', want onbedoeld is dat het beste voor de hele maatschappij. Voorbeeld: als alle bakkers - koste wat kost - zo veel mogelijk geld willen verdienen aan hun broden ontstaat er toch de beste prijs/kwaliteit-verhouding, want wordt een bakker te duur of is zijn brood niet te eten, dan gaan zijn klanten naar de concurrent. Zij zijn immers ook uit op hun eigenbelang. Datzelfde geldt voor de service die de bakkers verlenen; als zij niet klantvriendelijk en prettig in de omgang zijn, gaan mensen ook naar de concurrent.
De bakker die alleen aan zichzelf denkt, redt het niet. Hij moet soms wat opofferen en krijgt daar later weer wat voor terug.
Het algoritme dat daaruit voortvloeit geldt niet alleen voor de economie maar ook voor het maatschappelijke leven en zelfs in vriendschaps- en liefdesrelaties, zo lijken veel mensen nog steeds te denken: altruïsme loont. Het is namelijk ook in je eigen belang om aardig gevonden te worden, om liefde te verwerven.
Interesse in het zelf
Natuurlijk draait het allemaal om het juiste midden; te egoïstisch is niet goed, maar hetzelfde geldt voor te altruïstisch, van die mensen die zich almaar opofferen en wegcijferen, zonder ooit iets terug te verlangen. Is dat zo bewonderenswaardig? Of anderszins aantrekkelijk of sympathiek?
Het is weliswaar prettig om altruïstische mensen in je omgeving te hebben, lekker makkelijk, maar halen altruïstische mensen wel het beste in anderen naar boven? Groeit hun goede geweten niet juist ten koste van dat van de ander? Maar al te vaak laden ze hun medemensen op met een schuld die nooit wordt afbetaald, nooit kan worden afbetaald want niet iedereen is hetzelfde: de een is meer een leider, de ander meer een volger, de een heeft talent om te zorgen, de ander om te bouwen, de een richt zich meer op anderen, de ander meer op zichzelf, niet iedereen is een teamspeler, niet iedereen heeft talent voor de tweede viool.
Is het overigens ook niet een gave om oprechte interesse voor jezelf op te brengen? Getuigt dat niet juist van een bewonderenswaardige gelaagdheid en diepgang? Zijn sommige mensen niet in zichzelf geïnteresseerd omdat ze - nou ja, domweg niet interessant zijn?
Zelfstandige individuen?
De filosofie achter het 'welbegrepen eigenbelang' is dat mensen lief, attent en aardig zijn omdat dit uiteindelijk in hun eigen belang is. Maar wordt deze gedachte niet schromelijk overschat?
Misschien moeten we helemaal niet uitgaan van het - egoïstische - individu dat uiteindelijk waar voor zijn geld kiest, maar van de gemeenschap die behoefte heeft aan heel verschillende individuen. Zuigelingen zijn weliswaar egocentrisch, en dat kan zeker leiden tot egoïsme, maar het moment van onze geboorte is toch niet het moment waarop ons leven begint?
Veel van onze eigenschappen worden al veel eerder gevormd: in de baarmoeder van onze moeders; daar doen we onze eerste ervaringen op, daar voelen we al van alles, daar dromen we zelfs, zo heeft wetenschappelijk onderzoek aangetoond. Waarvan die foetus droomt, daar kunnen we alleen maar gissen. Zijn het wel zijn eigen dromen? Of veeleer die van zijn moeder? Vanaf wanneer kunnen we dat onderscheid eigenlijk maken? Een foetus is immers nog geen zelfstandig individu, maar deel van een 'gemeenschap' - al bestaat die - uiteindelijk - slechts uit twee individuen: zijn moeder en hij. En dan hebben we natuurlijk ook nog de vader die zijn genen heeft doorgegeven, die dat op zijn beurt weer van zijn ouders heeft, etc. etc... Hoezeer we soms ook menen er alleen voor te staan, ieder mens is een schakel in een groter verband.
Welk ego?
Als we niet het individu maar de gemeenschap als uitgangspunt nemen - ook al is ze nog zo klein, ze kan altijd nog worden uitgebreid - dan is het uitgangspunt niet meer dat er egoïsten zijn die af en toe altruïstisch worden, maar dat we allemaal gemeenschapsdieren zijn die zich soms focussen op anderen, en soms op zichzelf. Egoïsme en altruïsme fungeren dan niet als twee tegenpolen die elkaar uitsluiten, maar als twee complementaire krachten die elkaar nodig hebben en elkaar soms zelfs versterken.
De gemeenschap is immers ook gebaat bij mensen die zichzelf en hun ambities centraal stellen, of deze nu zijn gelegen in de wetenschap, commercie en in de kunst. De andere kant zien we echter veel vaker: mensen doen van alles om de gemeenschap - of althans een een specifiek onderdeel daarvan - verder te helpen.
Sommigen doen dit uit idealisme en offeren hun persoonlijk gewin en geluk voor dit ideaal op. Sommige mensen kiezen voor de politiek, de kunst of de wetenschap omdat zij eenvoudigweg niets anders willen. Is dat egoïstisch of altruïstisch? Of doet dat onderscheid hier niet meer ter zake? Waar houdt het eigen ego eigenlijk op?
De moraal van het verhaal
Altruïsme is niet altijd goed, en egoïsme is niet altijd slecht. Het gaat er in de eerste plaats om wie altruïstisch of egoïstisch is. Dat bepaalt de kwaliteit van een handeling. Maar wie bepaalt die kwaliteit? Wie je bent, bepaal je al niet (helemaal) zelf. Je genen, je omgeving, je opvoeding, de tijd waarin je bent geboren; dat zijn allemaal facetten waarin wij slechts met moeite kunnen navigeren. Want ook al doen mensen alleen wat ze zelf willen, dus alleen dat waar ze zelf voldoening, geluk of betekenis aan ontlenen, dan nog is er niets aan de hand zolang ze tegelijkertijd - heel erg aardig zijn.
Mensen die de wereld beter willen achterlaten dan dat ze die hebben aangetroffen, mensen die de aarde of de mensheid willen redden, of alleen maar hun directe naasten en de kleine wereld om zich heen, zij moeten vooral blijven doen wat ze willen doen. Of ze dit nu doen omdat dit hun voldoening schenkt of omdat het betekenis verleent aan hun leven, dat maakt niet uit, van hun 'egoïsme' wordt de wereld alleen maar mooier en iedereen beter.
Dat wordt natuurlijk heel anders als mensen nare dingen willen doen, als ze anderen willen bestelen, mishandelen, pesten, verkrachten of vermoorden, in dat geval kunnen ze beter altruïstisch zijn, dan is het toch stukken beter als ze hun eigen geluk aan de kant zetten en rekening houden met hun potentiële slachtoffers. Zij kunnen hun lusten beter botvieren op fictieve personages via games, films, kunst en de literatuur. En als zij dat braaf doen, zijn zij dan slecht? Ben je slecht om wat je wilt? Of ben je juist goed omdat je niet altijd doet wat je wilt, en dat louter en alleen terwille van die ander?
Met wie heb je liever te maken? Met een egoïstische goedzak of met een altruïstische sadist?
Reacties worden op prijs gesteld. Dat kan via het CONTACTFORMULIER of gewoon via de mail
- Geplaatst op zondag 6 oktober 2019
- ik begin liever weer bij het BEGIN